Najważniejsze czynniki rozwoju osteoporozy – od genów po dietę i brak słońca

Jak wynika z danych Narodowego Funduszu Zdrowia, aż 90 proc. złamań kości udowej oraz kręgów u kobiet i 70 proc. takich urazów u mężczyzn to skutek osteoporozy. Ta podstępna choroba metaboliczna kości nie daje objawów ani bólu. Jest jedną z głównych przyczyn złej kondycji fizycznej osób starszych, choć jej skutki mogą dotknąć już nawet pięćdziesięciokilkulatków. Jakie są czynniki rozwoju osteoporozy i kto jest najbardziej narażony?

Dlaczego z wiekiem kości stają się coraz słabsze

Osteoporoza to choroba cywilizacyjna. Charakteryzuje się zmniejszeniem i osłabieniem struktury mineralnej kości. Stają się one kruche i łamliwe, a przez to podatne na złamania. Częściej dotyka kobiet, zwłaszcza po menopauzie, gdy niedobór estrogenów obniża jakość tkanki kostnej. Na stan kości wpływa także dieta uboga w wapń, brak ruchu, palenie tytoniu czy nadużywanie alkoholu.

Złamania osteoporotyczne są urazami poważnymi. W części przypadków prowadzą do ciężkiej niepełnosprawności, a u osób w zaawansowanym wieku nawet do śmierci. Dane rządowe pokazują, że po 50. roku życia osteoporoza dotyczy 30 proc. kobiet i 8 proc. mężczyzn. Z każdym rokiem odsetek rośnie. Ryzyko złamania u kobiety 50-letniej z osteoporozą wynosi 40 proc., a u mężczyzny – 13 proc. (Czytaj też: Osteoporoza – dlaczego kości tracą gęstość i zaczynają się łamać?).

Czynniki ryzyka osteoporozy – nie na wszystko mamy wpływ

Wyróżniamy dwa rodzaje osteoporozy. Pierwotna jest konsekwencją starzenia się układu szkieletowego. Jest procesem nieuchronnym, ale możemy go opóźniać. Wtórna jest skutkiem innych chorób przewlekłych lub działania niektórych leków. W takim przypadku rzeszotnienie kości może dotyczyć także osób młodszych.

Osteoporoza a geny

Osteoporoza należy do chorób genetycznych. Jeśli występowała w rodzinie, może pojawić się także u nas i naszych dzieci. Udział predyspozycji genetycznych jest znaczący – od 50 do 85 proc. Geny wpływają na wytrzymałość kości i zdolność organizmu do przyswajania wapnia oraz innych składników mineralnych. Dziedziczymy również cechy budowy ciała, które mogą zwiększać ryzyko choroby.

Osteoporoza a rasa

Osteoporoza występuje u 30 proc. kobiet i 10 proc. mężczyzn rasy kaukaskiej w wieku 50–85 lat. Najwięcej złamań odnotowuje się w krajach Europy Północnej.

„Ryzyko złamania biodra w ciągu całego życia w wieku 50 lat w Stanach Zjednoczonych wynosi odpowiednio 15,8 proc. i 6,0 proc. u kobiet i mężczyzn, w porównaniu do 2,4 proc. i 1,9 proc. u kobiet i mężczyzn pochodzenia chińskiego oraz 8,5 proc. i 3,8 proc. u kobiet i mężczyzn pochodzenia latynoskiego” (Genetyczne wyznaczniki osteoporozy, Postępy Biologii Komórki, t. 34/2007 nr 3.)

Białe kobiety z krajów o wysokim wskaźniku zapadalności doświadczają złamań biodra prawie dwa razy częściej niż mężczyźni. Afroamerykanki i Azjatki chorują rzadziej – o około połowę.

Osteoporoza a płeć

Osteoporoza częściej występuje u kobiet po menopauzie i pojawia się wcześniej niż u mężczyzn. Kobiety mają też niższą masę kostną w szczytowym okresie wzrastania, czyli w wieku 20–25 lat. U mężczyzn proces resorpcji kości przebiega wolniej.

Osteoporoza a menopauza

Główną przyczyną większego ryzyka osteoporozy u kobiet jest spadek poziomu estrogenów w okresie menopauzy i po niej. Hormony te regulują wiele procesów w organizmie, m.in. pracę układu krążenia i metabolizm wapnia. Chronią kości, hamując ich resorpcję, oraz wspomagają wchłanianie wapnia z jelit. Brak wapnia osłabia strukturę kości. W okresie menopauzy i w kolejnych latach kobiety tracą około 5 proc. składników mineralnych z kości rocznie. To sprawia, że są szczególnie narażone na złamania osteoporotyczne. (Zobacz także: Kobiece życie w rytm hormonów. Jakie są objawy złamań osteoporotycznych po menopauzie?)

Osteoporoza a wiek

Na osteoporozę pierwotną w większym stopniu narażone są kobiety po menopauzie. Po 55. roku życia diagnoz jest więcej, często po pierwszych złamaniach. Im starsza osoba, tym większe ryzyko osłabienia kości spowodowane gorszym wchłanianiem wapnia.

Osteoporoza a waga ciała

Częściej chorują kobiety o drobnej budowie ciała i cienkich kościach. Mają one mniejszą masę kostną niż osoby o solidniejszej budowie. Nie oznacza to jednak, że otyłość chroni przed chorobą. Badania pokazują, że wysoka masa tkanki tłuszczowej może wiązać się z niższą gęstością kości. Zjawisko to częściej dotyczy kobiet i zależy od proporcji masy tłuszczowej i beztłuszczowej.

Osteoporoza a choroby przewlekłe

Osteoporoza wtórna może towarzyszyć innym chorobom, takim jak cukrzyca, nadczynność przytarczyc, tarczycy czy kory nadnerczy. Często występuje też w przebiegu celiakii – choroby autoimmunologicznej, w której gluten niszczy kosmki jelitowe, powodując niedobory wapnia, witaminy D i fosforu.

„Statystycznie nawet 40 proc. chorych na celiakię ma zmiany kostne charakterystyczne dla osteopenii, a 26 proc. – dla osteoporozy. Inne badania wykazały, że osoby dorosłe z osteoporozą aż 10 razy częściej niż osoby zdrowe mają właśnie celiakię” (Osteoporoza — choroba, której przyczyna może tkwić w genach, www.genetyczne.pl).

Do chorób, które mogą osłabić kości, należy także hemochromatoza pierwotna. W tej chorobie genetycznej nadmiar żelaza gromadzi się w organizmie i może odkładać się w kościach, zaburzając ich odbudowę. Problem może się nasilać u kobiet po menopauzie.

Osteoporoza a leki

Długotrwałe stosowanie niektórych leków może osłabić kości. Dotyczy to m.in. glikokortykosteroidów, leków immunosupresyjnych, przeciwpadaczkowych i przeciwzakrzepowych. Wchłanianie wapnia zmniejszają także inhibitory pompy protonowej stosowane na zgagę i w leczeniu choroby wrzodowej. Podobny wpływ mają analogi GnRH używane w terapii raka prostaty oraz syntetyczne hormony tarczycy T3 i T4. Choć są one często niezbędne w leczeniu, warto przy ich stosowaniu szczególnie dbać o kości.

Osteoporoza a dieta i ruch

Dobrze zbilansowana dieta bogata w wapń, minerały i witaminy jest kluczowa dla zdrowia kości. Ważna jest już w dzieciństwie, gdy kształtuje się masa kostna. W wieku średnim i starszym również odgrywa dużą rolę, szczególnie gdy układ pokarmowy gorzej przyswaja składniki odżywcze. Niekorzystna jest dieta uboga w nabiał, białko, owoce i warzywa. Szkodzi też nadmiar żywności wysokoprzetworzonej, słodzonych napojów i kawy. (Czytaj również.: Osteoporoza – mało znana, a wyjątkowo poważna i powszechna choroba naszych kości)

Brak ruchu sprzyja osteoporozie. Regularna aktywność, dopasowana do możliwości, chroni kości i łagodzi skutki choroby. Ćwiczenia spowalniają utratę masy kostnej, poprawiają równowagę i koordynację, a także zmniejszają ryzyko upadków.

Osteoporoza a słońce

Jednym z czynników ryzyka jest mała ekspozycja na słońce. Promienie słoneczne uruchamiają w organizmie syntezę witaminy D, niezbędnej do prawidłowego wchłaniania wapnia. Styl życia wielu z nas – praca i nauka w zamkniętych pomieszczeniach – ogranicza kontakt ze słońcem. W naszej szerokości geograficznej przez część roku jego ilość jest niewystarczająca. Przebywanie z odkrytymi ramionami (bez filtrów) przez 20–30 minut dziennie, w godzinach 10:00–15:00, przynosi organizmowi wymierne korzyści.

Bibliografia:

1. Cauley J.A. Defining ethnic and racial differences in osteoporosis and fractures due to bone fragility, Clin Orthop Relat Res, 2011 Mar 23;469(7):1891–1899 [dostęp: 12.05.2025 r.]
2. Kopiczko A., Aktywność fizyczna w profilaktyce osteopenii i osteoporozy, Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, https://ncez.pzh.gov.pl [dostęp: 12.05.2025 r.]
3. Osteoporoza — choroba, której przyczyna może tkwić w genach, www.genetyczne.pl [dostęp: 12.05.2025 r.]
4. Sewerynek E., Stuss M., Obowiązujące wskazania do prewencji i leczenia osteoporozy pomenopauzalnej — choroby miliona złamań, Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2016, tom 1, nr 2, strony 45–55.
5. Witas H.W., Wójcicka W.I., Genetyczne wyznaczniki osteoporozy, Postępy Biologii Komórki, t. 34/2007 nr 3.